lise 3 Dil ve Anlatım sayfa 142 143 144 145 146 147 148 149 150

142)

15.ETKİNLİK
*Alıyorum =>Şimdiki zaman, 1.tekil kişi
*Yapıyorum =>Şimdiki zaman, 1.tekil kişi
*Bayılıyorum =>Şimdiki zaman, 1.tekil kişi
*Böler => Geniş zaman, 3.tekil kişi
*Dolar => Geniş zaman, 3.tekil kişi
*Arıyorum => Şimdiki zaman, 1.tekil kişi
*”Alıyorum, yapıyorum, bayılıyorum ve arıyorum” fiilleri şimdi,ki zaman kipinde çekimlendikleri halde ” geniş zaman ” anlamı vermektedir.
*Fiillerdeki bu anlam kayması fiilerin farklı anlam ve zamanlarda kullaanılmasına olanak sağlamıştır.

ANLAMA YORUMLAMA
16.ETKİNLİK
*Leyla ile Mecnun, Kerem ile Aslı, Ferhat ile Şirin gibi halk hikayelerinin içinde hayal unsuru ve olağanüstü öğelerin yer alması hikayelerin destansı anlatma örnek olmasını sağlar.
17.ETKİNLİK
Destansı Anlatımın Kullanıldığı Edebî Türler

*Roman *Tiyatro *Şiir
*Hikaye *Destan

18.ETKİNLİK

*Yaşadığınız bir olayı destansı anlatımın özelliklerini kullanarak anlatınız. Metindeki fiillerin kip ve şahıslarını belirtiniz. Metindeki fiilimsileri gösteriniz.

143

19.ETKİNLİK
*Hasta : Arkadaşım çok hastaymış. => Ek fiilin öğrenilen geçmişi,3.tekil
*Lezzetli : Yemek çok lezzetliydi. => Ek fiilin görülen geçmişi,3.tekil kişi
*Okuyan :Gerçeği bilen okuyandır. => Ek fiilin geniş zamanı, 3 tekil kişi
*Bahar : Ya gelen baharsa => Ek fiilin şartı, 3 tekil kişi
*Doktor : Kardeşim doktordur. => Ek fiilin geniş zamanı,3.tekil kişi

20.ETKİNLİK
* Bunu ona ulaştırırsan çok memnun olurum. (Geniş zaman-1 tekil şahıs)
*Onun uyarmasaydınız, aşağıya düşmüştü. (Öğrenilen geçmiş zamanın hikayesi-3. tekil şahıs)
*Lütfen buraya park etmesin. (Emir kipi-. tekil şahıs)
*Sınavı kazanmak için daha çok çalışmalısın. ( Gereklilik kipi -2. tekil şahıs)

21.ETKİNLİK
*Kırmızı kaplı kitap benim.
*Bugün hava çok güzel
*Bu öğrenci çok çalışkan.

**ÇME VE DEĞERLENDİRME
1.*Bir fiile -en, -esi, -mez, -er, -dik, -ecek, -miş ekleri getirerek sıfat-fiiller türetilir.
*Bir fiile -iş,-me,-mek ekleri getirilerek isim-fiiller türetilir.
*Bir fiile -ip,-erek,-inci,-dikçe,-eli,-ken,-meden,-diğinde,-meksizin,-cesine-e…-e,-ir,-mez,-esiye ekleri getirilerek zarf - fiiller (bağ-fiil)türetilir.
2.*Bütün kiplerin birleşik zamanlı çekimi yapılabilir. (Y)
Emir kipinin birleşik zaman çekimi yapılamaz.
* Fiilimsilerin olumsuzu yapılamaz. (Y)
Fiilimsiler olumsuzluk eki alır: Olmayan, görüşmemek, almayarak
*Destansı anlatımda şiir türünden yararlanılabilir (D)
3.Doğru cevap B seçeneğidir.”Arayın’’sözcüğü emir kipiyle çekimlenmiştir.Emir kipi ,dilek kiplerindendir. Ve dilek kipleri zaman bildirmez.
4.Doğru cavap B seçeneğidir. Diğer şıklardaki fiillerde (dal-, gir-, çık-,duyur-) anlam kayması olmuş, B seçeneğindeki fiil (sor-) anlamını korumuştur.
5.Doğru cevap D seçeneğidir.Destansı anlatımda sanatsız değil sanatlı bir dil lunlanılır. Diğer şıklarda destansı anlatmın özellikleri sıralanmıştır.
6. Doğru cevap B seçeneğidir. Sen ZAmiri ”-idi” ek fiilini alarak yüklem oluştur.

144

7.Doğru cevap B seçeneğidir. Geniş sıfatı ”-idi” ek fiilini alarak yüklem oluşmuştur.
8.*Olanüstü olaylar ve kişiler anlatılır.
*Destan türünde yiğitçe havası vardır .
*Yapıpetmeler yani fiiller ön plandadır .
*Sürekli hareket vardır.
*Tarihi konular kahvamanlıklar işlenir.
*Etkileyici bir özellik taşır
9.Ek fiilin iki görevi vardır.
1.isimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları yüklem yapar;
Bana bunları onlatan sendin
O, çok iyi bir insandı.
2.Basit zamanlı fiillerin sonuna gelerek bu fiilleri birleşik zamanlı fiile dönüştürür:
Ne zamandır bu kitabı okuyorum.
Yarın bize geliyormuş.

EMREDİCİ ANLATIM YAPILARI BAKIMINDAN FİİLLER (EYLEMLER)

HAZIRLIK
1. Toplum düzeni belli kurallarla sağlanmıştır. İnsanlar toplum içerisinde konunlarla belirlenmiş kurallara, örf ve adetlere göre hareker ederler.
2.Alıcıyı belli bir alana kanalize etmek, yönlendirmek ve telkin etmek amacıyla emredici ifadeler kullanılır
3.”Dur,sus,kalk” gibi emredici ifadeler söylenen eylemleri gerçekleştirmeye zorlayan ifadelerdir.
3. Trafik levhaları, trafikte uyulması gereken kuralları bildirir.

1.ETKİNLİK
Genel Kurallar
Karayollarında trafiğin akışı:MADDE 46- Karayollarında trafik sağdan akar. Aksine bir işaret bulunmadıkça sürücüler:
a)Araçlarını, gidiş yönüne göre yolun sağından, çok şeritli yollarda ise yol ve trafik durumuna göre hızının gerektiğinde şeritten sürmek , b) Şerit değiştirmeden önce gireceğişeritte, sürülen araçların emniyetle geçişini beklemek , c)Trafiğin aksatacak veya tehlikeye sokacak şekilde şerit değiştirmek , d)Gidişe ayrılan en soldaki şeridi sürekli olarak işgal etmemek, e)İki yönlü trafiğin kullanıldığı dört veya daha fazla şeritli yollarda aksine bir işaret bulunmadıkça, motasiklet, otomobil, kamyonet ve otobüs dışındaki araçları

145

kulananlar, geçme ve dönme dışında en sağ şeridi izlemek, zorundadırlar. Karayolarının belirli kesimlerinde, bu yollardan faydalanma zorunda olan hayvan sürücüleri, hayvanlarını veya hayvan sürülerini gidiş yönünde yolun en sağından ve en az genişlik işgal ederek ve imkan olduğunda taşıt yolu dışından götürmek zorundadırlar. (Değişiklik;25.05.1997-4262/4 md.)Bu madde hükümlerine uymayan sürücüler 3.600.000 lira para cezası ile cezanladırılırlar.

Kanunun hükmü ve amirin emri
MADDE 24.-(1) Kanunun hükmünü yerine getiren kimseye ceza verilmez.
(2.) Yetkili bir merciden verilip, yerine getirilmesi görev gereği zorunlu olan bir emri uygulanyan sorumlu olmaz.
(3.) Konusu suç teşkil eden emir hiçbir suretle yerine getirilmez. Aksi taktirde yerine getiren ile emri veren sorumlu olur.
(4.) Emrin, hukuka uygunluğunun denetlenmedinin konun tarafından engellendiği hallerde, yerine getirilmesinden emri veren sorumlu olur.
Meşru savunma ve zorunluluk hali
MADDE 25.- (1) Gerek kendisine ve gerek başkasına ait bir hakka yönelmiş, gercekleşen, gerçekleşmesiveya tekrarımuhakkak olan haksız bir saldırıyı o anda hal ve koşullara göre saldırı ile orantılı biçimde defetmek zorunluluğu ile işlenen fiillerden dolayı faile ceza verilmez.
(2.) Gerek kendisine gerek başkasına ait bir hakka yönelik olup , bilerek neden olmadığı ve başka suretle korunmak olanağı bulunmayan ağır ve tehlikeden kurtulmak veya başkasını kurtarmak zorunluluğu ile ve işlenen fiillerden dolayı faile ceza verilmez.

İNCELEME
1.Metin
1.” Şeyh Edebali’in Vasiyeti”nde Şeyh Edebali,Osman Gazi’ye neleri yapıp neleri yapmaması gerektiğini öğüt niteliğinde söylediği için emredici anlatım kullanılmıştır.
2. Metinde dil ” alıcıyı harekete geçirme işlevi”nde kullanılmıştır.”Sabretmesini bil, üç kişiye acı, açık sözlü ol” gibi ifadeler bunu örnektir.
3. Gönderici
(Şehy Edebali)
ileti
(öğütleri )
kanal
(söz)
Alıcı
(osman gazi)
Bağlam (vasiyet)
*Metindeki ileti değeri taşıyan cümleler:
__Artık beysin
__Uysallık, gönül almak, katlanmak , hoş görmek , adeta, bağışlamak sana…
__Sabretmesini bil.

146

__ Şunu da unutma: İnsanı yaşat kidevlet yaşasın
__ ***** , atanı say!
__Açık sözlü ol! Her sözü üstüne alma !
__Gördüğünü görme! Bildiğini
__Sevildiğin yere sık gidip gelme!
__Cahil arasındaki alime, zenginken fakir düşüne ve hatırlı iken itibarını kaybedene acı.
__Yüksekte yer tutanların, aşadakiler kadar emniyette olmadığını unutma.
__Haklıysam mücadeleden korkma!
2.ETKİNLİK
*Yukarıda verilen emir, öneri ve telkin mahiyetindeki ifadelerin metinde kullanılması metninemredici bir anlatım özelliği kazanmasını sağlamıştır.
2.ve3.Metinler:
1.Emredici anlatımların öğretici ve açıklayıcı yönleri de vardır .Verilen metinlerin de öğretici ve açıklayıcı yönleri vardır.
2.Metinlerdeki ifadeler geniş zaman bildirecek şekilde verilmiştir . Bu ifadeler kanun ve kuralların her zaman geçerli olacağı anlamını vermektedir.
3.ETKİNLİK
*Şeyh Edebali’nin Vasiyeti:Şeyh Edebali’nin Osman Gazi ‘ye verdiği öğütler bildirilmiştir. Osman Gazi nezdinde bütün okuyucuların metinde verilen öğütleri bilmesi ve uygulaması için yazılmıştır.
1982 Anayasası: Türkiye Cumhuriyeti’nin kanunlarını bildirmek amacıyla yazılmıştır.
ÖSS Kılavuzu: ÖSS’ye giren adayların uymaları gereken kuralları bildirmek amacıyla yazılmıştır.
3.ETKİNLİK
*”Şeyh Edebali’nin Vasiyeti” metninde ikinci tekil şahıs zamiri ve ikinci tekil şahıs iyelik, ikinci tekil şahıs bildirme ekleri sıkça kullanılmıştır. Bu eklerin sıkça kullanılması anlatımın emredici bir özellik kazanmasında etkili olmuştur.
*”1982 Anayasası ” metninde üçüncü tekil şahıs zamiri ve geniş zaman kipi sıkça kullanılmıştır. Bu eklerin sıkça kulanılması anlatıma her zaman geçerli olan bir emredicilik anlamı katmıştır.
*” ÖSS Kılavuzu ” metninde de ikinci çoğul şahıs zamiri ve emir kipi sıkça kullanıldığı için anlatımı emredici bir özellik katmıştır.

147

5.ETKİNLİK
Fiil:
Değiştirilmez
Teklif edilemez
Devredilemez
Tanınamaz
Olamaz
Kulanılamazlar
Dokunulamaz
Tabi tutulamaz
Yapılamaz
Başlaya bilirsiniz
Unutmayınız
Sayılacaktır
İşaretleyiniz
Taşırmayınız
Kulanmayınız
Buruşturmayınız
Katlamayınız
Koymayınız
Siliniz
Düşülecek
Olacaktır
Bırakınız

Kipler
Geniş zaman (olumsuz)
Geniş zaman (olumsuz)
Geniş zaman (olumsuz)
Geniş zaman (olumsuz)
Geniş zaman (olumsuz)
Geniş zaman (olumsuz)
Geniş zaman (olumsuz)
Geniş zaman (olumsuz)
Geniş zaman (olumsuz)
Geniş zaman
Emir kipi
Gelecek zaman
Emir kipi
Emir kipi
Emir kipi
Emir kipi
Emir kipi
Emir kipi
Emir kipi
Geniş zaman
Geniş zaman
Emir kipi
Cümleye Kattığı Anlam (Emir,Telkin,Öneri)
Telkin
Telkin
Telkin
Telkin
Telkin
Telkin
Telkin
Telkin
Telkin
Telkin
Emir
Telkin
Emir
Emir
Emir
Emir
Emir
Emir
Emir
Telkin
Telkin
Emir
*Cümlelerin emir, öneri veya telkin anlamı taşıması siillerin çekimlendiği kipkerle ilgilidir.
6.ETKİNLİK
Emredici Anlatımın Özellikleri
*Emredici anlatımda dil alıcı harekete geçirme işlevinde kullanılır.
*Emredici anlatımda emir, telkin ve öneri anlamı taşıyan ifadelere yer verilir.
*Emredici anlatımların öğretici ve açıklayıcı yönleri de vardır.
*Cümlelerde fiiller hakimdir.
*Emredici anlatımın uyulması beklenen bir üslubu vardır.

148

7.ETKİNLİK
*kafasına koy =>anlamca kaynaşmış birleşik fiil
*kaleme al =anlamca kaynaşmış birleşik fiil
*gözüme gir =anlamca kaynaşmış birleşik fiil
*hareket et =yardımcı fiile kurulmuş birleşik fiil
*mutlu ol =yardımcı fiile kurulmuş birleşik fiil
*memnun olmak =yardımcı fiile kurulmuş birleşik fiil
*Hissetmek =yardımcı fiile kurulmuş birleşik fiil
*bileme =kurallı birleşik fiil
*söyleyiver =kurallı birleşik fiil
*öleyaz =kurallı birleşik fiil
*verebil =kurallı birleşik fiil
*yapadur =kurallı birleşik fiil
*koşuver =kurallı birleşik fiil
*bakakal =kurallı birleşik fiil
*yukarıda verilen birleşik fiil örneklerini birer cümlede kullanınız.
8.ETKİNLİK
*.Yazabildi => yeterlilik
*Koşuver =>tezlik
*Gidedur =>süreklilik
*Düşeyazdı =>yaklaşma
9.ETKİNLİK
REKLAM:
Reklamlar, üretilen bir malı müşteriye tanıtmak ve beğendirmek veya gösterilen kolaylıkları duyurmak için söz , yazı veya resimle yapılan duyurulur .
Üretilen malların sürümünü sağlama amacı ile hazırlanan reklamlarda, halkın hoşlanarak kullandığı kelime ve deyimlerden yaralanmalıdır. Mümkün olduğu kadar akılda kalabilecek, slogan niteliğinde, kısa söz ve fikirler kulanmalıdır . Reklamlarda görsel malzemeye ağırlık verilmeli, söze fazla yer verilmemelidir.Söze hiç yer verilmeyen sadece görsel nitelikli reklamlar da hazırlanmaktadır.
Özellikle son yıllarda, televizyonun toplum hayatımızda önemli bir yere sahip olduğunu gören reklamcılar, çizgi film ve sinema tekniğinden yararlanarak canlı reklamlar üretmeye başladılar. Bunu yaparken, halkın sevdiği masal, fıkra ve tarıh kahramanları ile

149

film, ses ve söz sanatçılardan yararlanmaktadırlar. Mesela, ”film sanatçısı A saçlarını X şampuanları ile canlı tutar.”.”futbolcu B de bankamızın zengin imkanlarından yararlanıyor.” gibi.
Reklamlar bir malın, benzerlerinden üstün olduğunu veya diğerlerinin sahip olmadığı nitelikleresahip olduğunu göstererek müşterileri etkilemeye çalışır. Yalnız bu yapılırken ”en üstün”,”en gerçek” ,”en tatlı”,”en tanınmış” gibi kalıplaşmış sözler kullanılmamalıdır, çünkü fazla etkili olmaz. Bunun için yerine göre, halkın hafızasında kısa zamanda yer edecek tasvir özelliği kuvvetli bir kelimeden yararlanılır veya bir benzetmeye başvurulur.

(Kompozisyon Sanatı, Sanatı Öner, Yuva Yayınları,ist.2005)
10.ETKİNLİK
*Davranmalıdırlar * Yakalanmaz *Yoksun bırakılamaz
*Bulundurulamaz * Tutuklanmaz *Olöalıdır
*Yapılmaz * Sürgün edilemez *Özendiröeli
*Bulunulamaz * Suçsuz sayılır *Geliştirmelidir
*Verşlemez * Suçlu sayılamaz

*Metinde geçen bu fiillerle insanların yapması veya yapmaması gerekenler bildirilmiştir. Altı çizili olan fiiller edilgen çatılı fiillerdir. Yani fiilin bildirdiği yargıya yapan belli değildir.
11.ETKİNLİK
4.METİN
Fiil Fiil Çatısı
*taşıdım *etken
*gerekiyordu (korumam) *etken
*yaptım *etken
*gerdim *etken
*yatmıyordum *etken
*yatıyordum *etken
*veriyordu *etken

5.METİN

Fiil
*taşındı *edilgen
*gerekiyordu(korunması) *edilgen
*yapıldı *edilgen
*getirdi *edilgen
*yatılmıyordu *edilgen
*yatılıyordu *edilgen
*veriliyordu *edilgen

150

*Fiilin bildirdiği iş, oluş veya hareketi yapan kişinin belli olduğu durumlarda etken çatılı fiiller ,fiilin bildirdiği iş, oluş veya hareketi yapan kişinin belli olmadığı durumlarda da edilgen çatılı fiiler kullanılır.
12.ETKİNLİK
*Gel , gel ne olursan yine gel,
İster kafir,ister mecusi, ister puta tapan ol yine gel,
Bizim dergahımız,umıtsizlik dergahı değildir,
Yüz kere tövbeni bozmuş olsan ds yine gel..
***ümümüzden sonra mezarımızı yerde aramayınız
Bizim mezarımız ariflerin gönüllerindedir…
(MEVLÂNA)

*Yukarıdaki metindeki fiilerin çatısını bulunuz.
*Etken çatılı fiilleri edilgen, edilgen çatılı fiilleri etken fiile çevirerek metni yeniden yazınız.
*Bu iki metni karşılaştırırken kullanılan fiil çatısının anlatımda önemli bir unsur olduğunu göz önünde bulundurunuz.
13.ETKİNLİK
Fiiller
dolansın
görüneyim
bürüneyim
Fiil, kim tarafından gerçekleştirilmiştir ?
o (yiğitler)
ben
ben
İşten etkilenen kimdir ?
Fiili yapan kişi
Fiili yapan kişi
Fiili yapan kişi
14.ETKİNLİK
*Yine bir bahar sabahı güneş, bahçesindeki evvel zamandan kalma çitlembik ağaçlarının üstünden doğarken Cabir Efendi de kapısında göründü.
Yüklem-Dönüşlü
*Bu kalabalıktan ve ışıktan çok memnun görünüyorlar.
Yüklem-Dönüşlü
*Dondurma, Bursa havlularının katmer katmer üzerine yerleştirildiği eski dondurma kutularından yenir.
Yüklem-Edilgen